8 / 12
8
АРДЧИЛАЛ, ПОПУЛИЗМ
Ц.БАТБОЛД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD) бөгөөд
АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж байна.
НИЙТЛЭЛ
А
рдчилал хамгийн муу засаглал, гэхдээ бусад
нь бүр дор гэж Черчиль 1947 онд хэлсэн нь
хүмүүс хүсэлд нь таарсан бүхнийг амласан
“демагог” буюу ардын баатруудыг төрийн эрхэнд
сонгож, тэрньсонгуульднөлөөтэйолонхидтаалагдаж
л байвал улс оронд хортой, буруу ч хамаагүй бодлого
явуулах буюу популизм хийх эрмэлзэлтэй байдгийг
анхааруулсных бөгөөд, түүний хамгийн тод жишээ
нь Гитлер байв.
1. Анх 2500 жилийн тэртээх Грекийн хот улсуудын
практикт хэвшсэн демо-ард түмний, крация-
засаглал буюу ардчиллыг тэр үеийн хамгийн
том сэтгэгч Плато (Республика бүтээлдээ)
удирдагч,
цэргийнхэн,
хөдөлмөрчдийн
үүрэг шал өөр учир өндөр боловсролтой
хааныг гүйцэхгүй гэж шүүмжилж байсан бол,
түүний шавь Македонын Александрын багш
Аристотель (Улс төр бүтээлдээ) нийгмийг
хамгийн мэдлэг чадвартай элит цөөнх удирдах
нь зөв гээд засаглалын хамгийн муу гурван
хэлбэр нь нэг хүний дарангуйлал, олигархи ба
нийтийн ардчилал гэж сургаж байв. Дараагийн
үе шат болох Ромын бүгд найрамдах засаглал
ч массын дэмжлэг олох зорилгоор буурай
хөршүүдээ түрэмгийлэн эзлэж, байсхийгээд
л үнэгүй талх тарааж, гладиаторын наадам
зохиодог байсан нь популизм гэсэн утгатай
“bread and circus” гэдэг хэллэг өнөөгийн англи
хэлэнд үлдээжээ. Ром мөхсөний дараах шашин
ноёрхсон дундад зууны хоцрогдол бутрал
сонгодог ардчиллын уламжлалыг үгүй хийж,
оронд нь орой дээрээ хаантай олон давхраа
ноёдын ивээлд хамжлагатын хязгаарлагдмал
эрхтэй хүчин зүтгэж амьдардаг феодалын
засаглал тогтжээ.
2. Орчин үеийн ардчиллын түүх Чингис хаан
одоогийн Бээжинг эзэлж байсан 1215 оны 6-р
сард Английн хаан татвар татах эрхээ 25 том
феодал оролцсон зөвлөлөөр зөвшөөрүүлж,
хуульгүйгээр хүн баривчлахгүй байх үүрэг
хүлээсэн Магна Карт гэрээнээс эхэлсэн гэдэг.
Английн парламентын систем нь татвар
төлөгчид түүний дарамт, зарцуулалтыг хянаж
байх эрхтэй гэсэн гол санаанд үндэслэсэн. Хүн
төрөлхтний түүхэнд эрх чөлөөг хамгийн сайн
хангасан засаглал гэж Гегель үнэлж байсан ч
өмнөх бүх ардчиллын адил сонгуулийн эрхийг
зөвхөн зохих түвшний хөрөнгөтэй, хүн амын
дөрөв хүрэхгүй хувьд олгож байв. Бусад оронд
хамгийн их нөлөөлсөн ардчиллын дараагийн
үе шат нь Английн системд шүүмжлэлтэй
хандаж, Грек Ромын сонгодог уламжлал, сэргэн
мандалтын шинэ үзэл санааг сайн судалсан,
тэр үедээ хамгийн өндөр боловсролтой хүмүүс
массын нөлөөгүй боловсруулж баталсан
Америкийн үндсэн хуулийн систем юм. Үүнд
засгийн эрх ард түмний зөвшөөрлөөс үүсэлтэй
ба хүн бүр эрх чөлөөтэй амьдарч феодал
ноёдтой адилхан өмч эзэмших, түүнийгээ
чөлөөтэй ашиглах “natural” буюу төрөлхийн
эрхтэй тухай Ж.Локе, Ж.Ж.Руссо, Т.Хобс зэрэг
Гэгээрлийн их сэтгэгчдийн шинэ философи,
Америкийн хувьсгалтай нэг онд гарсан
А.Смитийн зах зээлийн эдийн засгийн онол,
шашны бурангуйг ялж гарч ирсэн шинжлэх
ухаанч үзэл их нөлөөлсөн байна.
3. Америкийн хувьсгалын шууд нөлөөн дор бараг
залгаад болсон Францын хувьсгалд популист
Якобинчууд давамгайлснаар засгийн эрхийн
төлөөх эмх замбараагүй цуст тэмцэл өрнөж,
эцсийн дүнд 17 мянган хүн улс төрийн хэргээр
цаазлуулж, шүүхээр шийтгүүлээгүй 10 мянган
хүн шоронд үхсэн нь ардчиллын нэр хүндийг
нэг хэсэгтээ унтрааж, Наполеоныг ялсны
дараа ардчиллын эсрэг Орос, Австри-Унгар,
Прусийн эзэн хаант улсуудын Ариун Холбоо
байгуулагдаж, Австри-Унгар болон Орост
АНУ-ын түүхийг сургуульд заахыг хориглож
байсан байдаг. Гэвч Наполеоны эзлэлтийн
үед нэвтэрсэн хөрөнгөтний хувьсгалын үзэл
санаа, түүний дотор Ромын хуульд үндэслэн
боловсруулсан Иргэний кодекс Европын нийт
оронд (сүүлдээ Орос, Хятад, Япон, Солонгос,
Латин Америк) өргөн тархсан нь орчин
БА
МОНГОЛ
6
ХУУЛИЙН ЗАСАГЛАЛ
1992 оны Үндсэн хууль бол Монгол улсыг ардчилал, зах зээлд шилжүүлэх эхлэлийг тавьсан завсрын шинжтэй
хууль бөгөөд түүнийг өөрчлөх зорилго нь тэр шилжилтийг гүйцээж, технологийн хурдыг даган эрс өөрчлөгдөх
өнөөгийн ертөнцөд Монгол улсын цаашдын хөгжлийн аятай нөхцлийг бүрдүүлэхэд оршино.
Гэвч санал боловсруулах, хэлэлцүүлэх явцыг харахад мэргэжлийн удирдлага, одоо ирээдүйн бодит анализ
гэхээсээ, шилжилтийн “ороо бусгаа” үеийн “будлиу” онол практикт хөтлөгдсөн, олон талаар хойш татсан ашиг
сонирхлын зөвшилцөл, эцсийн дүнд урагшлалт биш бүр ухралт болж мэдмээр байна. Ялангуяа Үндсэн хуульт
засаглалын үүсэл хөгжлийн чиг хандлага болсон төрийн хүчирхийллээс хувь хүний эрх чөлөөг хамгаалж, “Rule
of law” буюу хуулийн засаглалыг тогто х гол з рилт үндсэндээ орхигдож, Үндсэн хуульд хамааралгүй, зах зээлийн
зарчим ба засаглалын хуваарийг бусниул популист шинжтэй олон заалт орж ирэх шинжтэй.
Анх 1215 онд Ан лийн ха н б е даасан шүү ийн
шийдвэргүйгээр хүнийг б ривчл х, шоронд хийх, эрхийг
нь зөрчих, эд хөрөнгийг нь хураахыг хориглосон Магна
Картад гары үсэг зурснаас эхлээд Англи Америкийн
Үндсэн хуулийн салшгүй хэсэ “Bill of Rights”, хө жингүй
бусад орны Ү дсэн хууль, олон улсын хүний эрхийн
конвенцуудад баталгаажса түгээмэл зарчмуудыг
социалист байсан орнууд де-юрэ хүлээн зөвшөөрсөн.
Гэсэн ч угаас хаант төр шиг дээрээсээ захиргаадсан
удирдлагатай, иргэд нь хамжлагат ард шиг эрхээ
хязгаарлуулсныхаа хариуд эзэн төрийн алба хангамжид
дулдуйдан амьдарч байсан тул тийм хууль зүй нь ч,
түүнийг сахиулах хараат бус шүүхийн тогтолцоо нь ч
төрж бойжсонгүй. Үүний улмаас төрийн эрхэнд гарсан
удирдагчид нь хууль хүчний байгууллагыг ашиглан
өрсөлдөгч шүүмжлэгчдээ намнадаг, дийлдэхээрээ
өөрөө намнуулдаг, тэгэхгүйн тулд ямар нэг хэмжээгээр
дарангуйлалд шилждэг гэм биш жамтай байв. Энэ зан
өнөөдөр ч үргэлжилж байна.
Монгол баригдаж хоригдсон бизнесмэнү дийнхээ
эрхийг хамгаалж ш үмжилж байсан г даад ертөнц
өнөөдөр эрхэлсэн ажил үүрэг, дүрэм журмынхаа дагуу ил
тод гаргасан шийдвэрийнх нь төлөө Засгийн газрынхаа
тэргүүн, сайд нарт гэмт хэрэг үүсгээд байгааг гайхаад
байна. Уг нь хүнийг гэмт хэрэгт татахад “nulla poena sine
lege” зарчмындагуухуульднэнтодорхойзаажхориглосон
гэмт хэргээс гадна, “actus reus” буюу тэр зүйл ангид нь яв
цав тохирсон гэмт үйлдэл, мө “mens rea” буюу бурууг
нь мэдсээр байж тэр гэмт хэргийг үйлдэх хүсэл зоригтой
байсныг нь тогтоосон, учруулсан хор хохирол нь тэр
хүсэл зоригтой нь авцалдсан байх ёстой байдаг. Аль
ч оронд хамгийн гол нь хүн шүүхээр шийтгэгдтэл нь
буруугүй гэж үзэж, Үндсэн хуулиар олгогдсон халдашгүй
эрхүүдийг нь эдлүүлж, өөрийгөө шүүхийн өмнө бүрэн
хамгаалах бололцоо олгохыг чухалчилдаг.
Хэдийгээр манайх Оросоор дамжсан Герман Францын
нөлөөтэй эх газрын эрх зүйн уламжлалтай боловч,
даяаршлалыг даган улам ойртон нэгдэж байгаа хуулийн
засаглалын орчин үеийн жишээ болгож АНУ-ын
практикаас сонирхууъя.
ҮНДСЭН ХУУЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ
лийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч
бөгөөд АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж байна.
юунд төвлөрөх хэрэгтэй вэ?