190227

8 / 12

8
АРДЧИЛАЛ, ПОПУЛИЗМ
Ц.БАТБОЛД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD) бөгөөд
АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж байна.
НИЙТЛЭЛ
Ардчилал хамгийн муу засаглал, гэхдээ бусад
нь бүр дор гэж Черчиль 1947 онд хэлсэн нь
хүмүүс хүсэлд нь таарсан бүхнийг амласан
“демагог” буюу ардын баатруудыг төрийн эрхэнд
сонгож, тэрньсонгуульднөлөөтэйолонхидтаалагдаж
л байвал улс оронд хортой, буруу ч хамаагүй бодлого
явуулах буюу популизм хийх эрмэлзэлтэй байдгийг
анхааруулсных бөгөөд, түүний хамгийн тод жишээ
нь Гитлер байв.
1. Анх 2500 жилийн тэртээх Грекийн хот улсуудын
практикт хэвшсэн демо-ард түмний, крация-
засаглал буюу ардчиллыг тэр үеийн хамгийн
том сэтгэгч Плато (Республика бүтээлдээ)
удирдагч, цэргийнхэн, хөдөлмөрчдийн
үүрэг шал өөр учир өндөр боловсролтой
хааныг гүйцэхгүй гэж шүүмжилж байсан бол,
түүний шавь Македонын Александрын багш
Аристотель (Улс төр бүтээлдээ) нийгмийг
хамгийн мэдлэг чадвартай элит цөөнх удирдах
нь зөв гээд засаглалын хамгийн муу гурван
хэлбэр нь нэг хүний дарангуйлал, олигархи ба
нийтийн ардчилал гэж сургаж байв. Дараагийн
үе шат болох Ромын бүгд найрамдах засаглал
ч массын дэмжлэг олох зорилгоор буурай
хөршүүдээ түрэмгийлэн эзлэж, байсхийгээд
л үнэгүй талх тарааж, гладиаторын наадам
зохиодог байсан нь популизм гэсэн утгатай
“bread and circus” гэдэг хэллэг өнөөгийн англи
хэлэнд үлдээжээ. Ром мөхсөний дараах шашин
ноёрхсон дундад зууны хоцрогдол бутрал
сонгодог ардчиллын уламжлалыг үгүй хийж,
оронд нь орой дээрээ хаантай олон давхраа
ноёдын ивээлд хамжлагатын хязгаарлагдмал
эрхтэй хүчин зүтгэж амьдардаг феодалын
засаглал тогтжээ.
2. Орчин үеийн ардчиллын түүх Чингис хаан
одоогийн Бээжинг эзэлж байсан 1215 оны 6-р
сард Английн хаан татвар татах эрхээ 25 том
феодал оролцсон зөвлөлөөр зөвшөөрүүлж,
хуульгүйгээр хүн баривчлахгүй байх үүрэг
хүлээсэн Магна Карт гэрээнээс эхэлсэн гэдэг.
Английн парламентын систем нь татвар
төлөгчид түүний дарамт, зарцуулалтыг хянаж
байх эрхтэй гэсэн гол санаанд үндэслэсэн. Хүн
төрөлхтний түүхэнд эрх чөлөөг хамгийн сайн
хангасан засаглал гэж Гегель үнэлж байсан ч
өмнөх бүх ардчиллын адил сонгуулийн эрхийг
зөвхөн зохих түвшний хөрөнгөтэй, хүн амын
дөрөв хүрэхгүй хувьд олгож байв. Бусад оронд
хамгийн их нөлөөлсөн ардчиллын дараагийн
үе шат нь Английн системд шүүмжлэлтэй
хандаж, Грек Ромын сонгодог уламжлал, сэргэн
мандалтын шинэ үзэл санааг сайн судалсан,
тэр үедээ хамгийн өндөр боловсролтой хүмүүс
массын нөлөөгүй боловсруулж баталсан
Америкийн үндсэн хуулийн систем юм. Үүнд
засгийн эрх ард түмний зөвшөөрлөөс үүсэлтэй
ба хүн бүр эрх чөлөөтэй амьдарч феодал
ноёдтой адилхан өмч эзэмших, түүнийгээ
чөлөөтэй ашиглах “natural” буюу төрөлхийн
эрхтэй тухай Ж.Локе, Ж.Ж.Руссо, Т.Хобс зэрэг
Гэгээрлийн их сэтгэгчдийн шинэ философи,
Америкийн хувьсгалтай нэг онд гарсан
А.Смитийн зах зээлийн эдийн засгийн онол,
шашны бурангуйг ялж гарч ирсэн шинжлэх
ухаанч үзэл их нөлөөлсөн байна.
3. Америкийн хувьсгалын шууд нөлөөн дор бараг
залгаад болсон Францын хувьсгалд популист
Якобинчууд давамгайлснаар засгийн эрхийн
төлөөх эмх замбараагүй цуст тэмцэл өрнөж,
эцсийн дүнд 17 мянган хүн улс төрийн хэргээр
цаазлуулж, шүүхээр шийтгүүлээгүй 10 мянган
хүн шоронд үхсэн нь ардчиллын нэр хүндийг
нэг хэсэгтээ унтрааж, Наполеоныг ялсны
дараа ардчиллын эсрэг Орос, Австри-Унгар,
Прусийн эзэн хаант улсуудын Ариун Холбоо
байгуулагдаж, Австри-Унгар болон Орост
АНУ-ын түүхийг сургуульд заахыг хориглож
байсан байдаг. Гэвч Наполеоны эзлэлтийн
үед нэвтэрсэн хөрөнгөтний хувьсгалын үзэл
санаа, түүний дотор Ромын хуульд үндэслэн
боловсруулсан Иргэний кодекс Европын нийт
оронд (сүүлдээ Орос, Хятад, Япон, Солонгос,
Латин Америк) өргөн тархсан нь орчин
БА МОНГОЛ
6
ХУУЛИЙН ЗАСАГЛАЛ
Өнөөгийн үндсэн хуулийг Улсын Их Хуралд манай
дарга байсан Б.Чимэд гуай боловсруулахдаа дэлхийн
парламентууд яаж ажилладаг тухай бидний хийсэн
судалгаа, бусад орны засаглалын туршлагыг үндэслэн тэдний
аль ашигтай болохыг нь монголын төрт ёсны уламжлал,
бодит байдалд тохируулан авч хэрэглэхийг зорьжээ. Тэр
үед парламентын харилцааны ажлыг надаас авч, тэдгээр
туршлага судлах ажлыг зохион байгуулж, эмхэтгэсэн элчин
сайд Баата энэ тухай хэв элд тодорхой бичсэн. Тэр үеийн
нийгмийн сэтгэхүй, улс төр эдийн засгийн хүнд нөхцөлд, огт
мэдэхгүй ардчилсан засаглалт зах зээлийн эдийн засагт улс
орныг тайван замаар харьцангуй түргэн шилжүүлэх замыг
засч чадсан ь энэ хууль, түүний эх баригч Чимэд гсны түүхэн
гавьяа юм. Гэвч тэс ө р логикт й за аг алын хоёр сонгомол
загвар г хольсон нь тэдгээрийн дав у талуудыг зөрчилдүүлж,
сул талыг нь дэвэргэх нөлөөтэй болсныг сүүлийн үеийн
үйл явдлууд аруулж байна. Чимэд гуай бай ан бол үүнийг
хамгийн түрүүн олж харж, яаж засахыг зөвлөх байсан гэдэгт
эргэлзэхгүй байна.
ПАРЛАМЕНТЫН ЗАСАГЛАЛ БА ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН ЗАСАГЛАЛЫН ЯЛГАА
ҮНДСЭН ХУУЛЬ
Парламентын засаглалын гол давуу тал нь ялсан нам
буюу намууд сонгогдсон гишүүдээсээ байгуулсан хамтын
Засгийн газраа парламентад бодлогоор дэмжиж, түүний
санал шийдвэрийг хуульжуулах маягаар (санал зөрсөн
тохиолдолд Засгийн газраа огцруулах буюу Ерөнхий
сайд парламентыг тарааж гэнэтийн сонгууль зарлах
гэх мэтээр) парламентын хүрээнд зөвшилцөж бодлогоо
нэгтгэх замаар, төрийн ажлыг гацаа багатай явуулдагт
оршино. Түүний гол сул тал нь парламент дотроосоо
Засгийн газрыг томилдог тул амбицтай гишүүдийн сайд
дарга болохын төлөөх тэмцэл, популист жүжиглэл хүчтэй
байдаг. Тийм ч учраас Лордуудын танхимын гишүүд одоо
ч сонгогддоггүй, 1999 он хүртэл үе залгамжлах эрхтэй
байв. Мөн гадны нөлөөнөөс шүүхийг хамгаалахтай адил
парламентын хуралдааныг сурвалжлах нэвтрүүлэхийг
хязгаарладаг байв. Ерөнхийлөгчийн засаглалын
давуу тал нь хуулийн болон парламентын хүчтэй
хязгаарлалтын орчинд, ард түмэн итгэж сонгосон ганц
удирдагч гүйцэтгэх засаглалыг шуурхай удирддагт
оршино. Гэхдээ үндсэн хуульт хаан шиг ийм институт эрх
мэдлээ тэлэх, хэтрүүлэх, сунгах төрөлхийн сонирхолтой
учир парламенттайгаа байнга эрх булаалдаж сөргөлдөх
буюу намтайгаа хавсран эрхэндээ оруулахыг эрмэлзэж
байдаг. Хамгийн гол нь гадна дотны бүх ашиг сонирхол
түүнд нөлөөлөхөд чиглэж байдаг тул ялангуяа хуулийн
засаглал сул нөхц лд нэг хүний тахин шүтэл, тойрон
хүрээлэл, дарангуйлал, авлига руу гулгах аюултай
байдаг. Е өнхийлөгчийн засаглалтай бүх орон ямар нэг
хэмжээгээр ийм бэрхшээлтэй тулгарч байна.
(Үргэлжлэл)
Ардчилал ба
6
АРДЧИЛАЛ, ПОПУЛИЗМ
Ц.БАТБОЛД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD) бөгөөд
АНУ-дмэргэжлээрээажиллаж байна.
НИЙТЛЭЛ
Ардчилал хамгийн муу засаглал, гэхдээ бусад
нь бүр дор гэж Черчиль 1947 онд хэлсэн нь
хүмүүс хүсэлд нь таарсан бүхнийг амласан
“демагог” буюу ардын баатруудыг төрийн эрхэнд
сонгож,тэрньсонгуульднөлөөтэйолонхидтаалагдаж
лбайвалулсорондхортой,буруучхамаагүйбодлого
явуулах буюу популизм хийх эрмэлзэлтэй байдгийг
анхааруулсных бөгөөд, түүний хамгийн тод жишээ
нь Гитлербайв.
1. Анх2500жилийнтэртээхГрекийнхотулсуудын
практикт хэвшсэн демо-ард түмний, крация-
засаглал буюу ардчиллыг тэр үеийн хамгийн
том сэтгэгч Плато (Республика бүтээлдээ)
удирдагч, цэргийнхэн, хөдөлмөрчдийн
үүрэг шал өөр учир өндөр болов ролтой
хааныг гүйцэхгүй гэж шүүмжилж байсан бол,
түүний шавь Македонын Александрын багш
Аристотель (Улс төр бүтээлдээ) нийгмийг
хамгийнмэдлэгчадвартайэлитцөөнх удирдах
нь зөв гээд засаглалын хамгийн муу гурван
хэлбэрньнэг хүний дарангуйлал,олигархиба
нийтийнардчилал гэжсургажбайв.Дараагийн
үе шат болох Ромын бүгд найрамдах засаглал
ч массын дэмжлэг олох зорилгоор буурай
хөршүүдээ түрэмгийлэн эзлэж, байсхийгээд
л үнэгүй талх тарааж, гладиаторын наадам
зохиодог байсан нь популизм гэсэн утгатай
“bread and circus” гэдэг хэллэгөнөөгийн англи
хэлэнд үлдээжээ.Роммөхсөнийдараахшашин
ноёрхсон дундад зууны хоцрогдол бутрал
сонгодог ардчиллын уламжлалыг үгүй хийж,
оронд нь орой дээрээ хаантай олон давхраа
ноёдын ивээлд хамжлагатын хязгаар агдмал
эрхтэй хүчин зүтгэж амьдардаг феодалын
засаглал тогтжээ.
2. Орчин үеийн ардчиллын түүх Чингис хаан
одоогийн Бээжинг эзэлж байсан 1215 оны 6-р
сард Английн хаан татвар татах эрхээ 25 том
феодал оролцсон зөвлөлөөр зөвшөөрүүлж,
хуульгүйгээр хүн баривчлахгүй байх үүрэг
хүлээсэн Магна Карт гэрээнээс эхэлсэн гэдэг.
Английн парламентын систем нь татвар
төлөгчид түүний дарамт, зарцуулалтыг хянаж
байх эрхтэй гэсэн гол санаанд үндэслэсэн. Хүн
төрөлхтний түүхэнд эрх чөлөөг хамгийн сайн
хангасан засаглал гэж Гегель үнэлж байсан ч
өмнөхбүх ардчиллын адил сонгуулийн эрхийг
зөвхөн зохих түвшний хөрөнгөтэй, хүн амын
дөрөв хүрэ гүй хувьдолгожбайв.Бусадоронд
хамгийн их нөлөөлсөн ардчиллын дараагийн
үе шат нь Английн системд шүүмжлэлтэй
хандаж,ГрекРомынсонгодогуламжлал,сэргэн
мандалтын шинэ үзэл санааг сайн судалсан,
тэр үедээ хамгийнөндөрболовсролтой хүмүүс
массын нөлөөгүй боловсруулж баталсан
Америкийн үндсэн хуулийн систем юм. Үүнд
засгийн эрхард түмний зөвшөөрлөөс үүсэлтэй
ба хүн бүр эрх чөлөөтэй амьдарч феодал
ноёдтой адилхан өмч эзэмших, түүнийгээ
чөлөөтэй ашиглах “natural” буюу төрөлхийн
эрхтэй тухай Ж.Локе, Ж.Ж.Руссо, Т.Хобс зэрэг
Гэгээрлийн их сэтгэгчдийн шинэ философи,
Америкийн хувьсгалтай нэг онд гарсан
А.Смитийн зах зээлийн эдийн засгийн онол,
шашны бурангуйг ялж гарч ирсэн шинжлэх
ухаанч үзэлихнөлөөлсөнбайна.
3. Америкийнхувьсгалыншууднөлөөндорбараг
залгаад болсон Францын хувьсгалд популист
Якобинчууд давамгайлснаар засгийн эрхийн
төлөөх эмх замбараагүй цуст тэмцэл өрнөж,
эцсийндүнд17мянган хүн улс төрийн хэргээр
цаазлуулж, шүүхээр шийтгүүлээгүй 10 мянган
хүн шоронд үхсэн нь ардчиллын нэр хүндийг
нэг хэсэгтээ унтрааж, Наполеоныг ялсны
дараа ардчиллын эсрэг Орос, Австри-Унгар,
Прусийн эзэн хаант улсуудын Ариун Холбоо
байгуулагдаж, Австри-Унгар болон Орост
АНУ-ын түүхийг сургуульд заахыг хориглож
байсан байдаг. Гэвч Наполеоны эзлэлтийн
үед нэвтэрсэн хөрөнгөтний хувьсгалын үзэл
санаа, түүний дотор Ромын хуульд үндэслэн
боловсруулсан Иргэний кодекс Европын нийт
оронд (сүүлдээ Орос, Хятад, Япон, Солонгос,
Латин Америк) өргөн тархсан нь орчин
БА МОНГОЛ
6
Ардчилал ба Үндсэн хууль
Хууль бол ардчиллыг гажуудлаас
хамгаалах баталгаа юм. Ардчилал санал
зөрөлдөөнөө гудамжинд биш танхимд
шийдвэрлэхёстойб лгодогбол,хуульоло хоор
түрэмгийлэн цөөнхийн буюу хувь хүний эрх
ашгийгхохироохгүйболгодог. “RuleofLaw”буюу
хуулийн засаглал сул байвал популистууд яаж
сүйрүүлдгийн жишээ нь фашизм.
Италид 1922 онд хөдөлмөрчид, халагдсан
байлдагчид дайны дараах хүнд байдлаас
гаргаж чадахгүй Ерөнхий сайдаа огцруулахыг
шаардан сонгуульд ялж, тэдний удирдагч
Мусолини хамгийн залуу Ерөнхий сайд болсон
байдаг. Үндс рхэг үзлийнхээ улмаас Италийн
социал ст намын удирдлагаас хөөгдсөн,
Щвейцарт Ленинтэй уулзаж байсан гэдэг энэ
сэтгүүлч цэргийн хуучин формтой 30 мянган
ажилгүй дайчдын жагсаал зохион байгуулж,
бизнесменүүд, цэргийнхэн, ажилчид, оюутан
залуучуудын шаардаж байсан бүхнийг амлаж,
голнь тэднийүндэснийүзэлдээр тоглосон гэдэг.
Ромын цэргийн сүлд болох олсоор багласан
фаши сү ээр амаа фашист гэж, өвгөдийн
улсыг сэргээнэ гэж ард түмнээ хөөргөн, шударга
ёс тогтоох нэрийдэлтэй большевикуудаас
хуулбарласан дарангуйллыг нь ашгүй Италид
галт эрэг цагтаа хөдөлдөг болж байна гэж
эхэндээ магтаж байсан гэдэг.
Дайнөдөөснийхөөшийтгэлд үхколони,зарим
нутгаа алдаж их торгууль хүлээсэн Германд
“Үндэсний социалист герман ажилчдын нам”
нэртэйгарчирсэн “NationalSocialist”буюунацист
нам 1933 онд мөн бүх з влонг арилгах с хан
амлалтаар Засгийн эрхэнд гарч, зураач болох
гээд бүтээгүй, боловсрол ядмаг Гитлер эхлээд
Канцлер, жилийн дараа Ерөнхийлөгч нэгтгэсэн
“Fuhrer” буюу их удирдагч болжээ. Тэрээр
парламентын ор онг ш т аж ял тохох замаар
улс төрийн гол өрсөлдөгч коммунистууд болон
өөрийгньдэмжихгүйна ынхаанөхдийгнамнаж,
бусад намыг хориглон, хэвлэл мэдээллийг
пропоганд болгов. Шүүмжлэх магадлалтай
сэхээтнүүдийг мөшгиж эхэлснээр Германы соёл
шинжлэх ухааны сор гадаадад их гарсны нэг
Эйнштэйн, атомын бөмбөгийн м длэг өгч АНУ-д
герман гаралтан англи удамтайчуудаас ч олон
болов. Германы дордолтод гадныхан ялангуяа
Еврейчүүд буруутай, бид дээд заяатай “ариан”
үндэстэн ялна гэж ард түмнээ хөөргөн, Ромыг
дуурайсан дэлхийн нийслэл Герман а төслөө
“урлаач” өөрөө зохиосон байдаг. Еврейн онол
гэжкоммунизмыгүзэнядагчтүүнийгЗөвлөлтийн
эсрэг түшиг гэж байтал 1939 оны 8-р сарын 23-
нд Польш Балтид нууц т хироотой Молотов-
Рыбентроп гэрээ байгуулагдаж, 9-р сарын
1-нд Гитлер Польшид довтолсон бол, 17-нд нь
буюу Халх голын байлдаан дууссаны маргааш
Зөвлөлтийн цэрэг зүүн талыг нь эзэлсэн байдаг.
Ялты гэрээгээр тэр бүх нутгийг ЗХУ-д үлдээж
оро дньОдер-Нилмөрө үртэлхГерманызүүн
хэсгийг Польшид өгсөн байдаг.
ИТАЛИД
ГЕРМАНД
ХУУЛИЙН ЗАСАГЛАЛ
Нийтлэлийн эхний хэсгийг
дарж уншина үү
лийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч
бөгөөд АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж байна.