4 / 8
4
БА МОНГОЛ
ХУУЛИЙН ЗАСАГЛАЛ
АРДЧИЛАЛ, ПОПУЛИЗМ
Ц.БАТБОЛД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD) бөгөөд
АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж байна.
НИЙТЛЭЛ
А
рдчилал хамгийн муу засаглал, гэхдээ бусад
нь бүр дор гэж Черчиль 1947 онд хэлсэн нь
хүмүүс хүсэлд нь таарсан бүхнийг амласан
“демагог” буюу ардын баатруудыг төрийн эрхэнд
сонгож, тэрньсонгуульднөлөөтэйолонхидтаалагдаж
л байвал улс оронд хортой, буруу ч хамаагүй бодлого
явуулах буюу популизм хийх эрмэлзэлтэй байдгийг
анхааруулсных бөгөөд, түүний хамгийн тод жишээ
нь Гитлер байв.
1. Анх 2500 жилийн тэртээх Грекийн хот улсуудын
практикт хэвшсэн демо-ард түмний, крация-
засаглал буюу ардчиллыг тэр үеийн хамгийн
том сэтгэгч Плато (Республика бүтээлдээ)
удирдагч,
цэргийнхэн,
хөдөлмөрчдийн
үүрэг шал өөр учир өндөр боловсролтой
хааныг гүйцэхгүй гэж шүүмжилж байсан бол,
түүний шавь Македонын Александрын багш
Аристотель (Улс төр бүтээлдээ) нийгмийг
хамгийн мэдлэг чадвартай элит цөөнх удирдах
нь зөв гээд засаглалын хамгийн муу гурван
хэлбэр нь нэг хүний дарангуйлал, олигархи ба
нийтийн ардчилал гэж сургаж байв. Дараагийн
үе шат болох Ромын бүгд найрамдах засаглал
ч массын дэмжлэг олох зорилгоор буурай
хөршүүдээ түрэмгийлэн эзлэж, байсхийгээд
л үнэгүй талх тарааж, гладиаторын наадам
зохиодог байсан нь популизм гэсэн утгатай
“bread and circus” гэдэг хэллэг өнөөгийн англи
хэлэнд үлдээжээ. Ром мөхсөний дараах шашин
ноёрхсон дундад зууны хоцрогдол бутрал
сонгодог ардчиллын уламжлалыг үгүй хийж,
оронд нь орой дээрээ хаантай олон давхраа
ноёдын ивээлд хамжлагатын хязгаарлагдмал
эрхтэй хүчин зүтгэж амьдардаг феодалын
засаглал тогтжээ.
2. Орчин үеийн ардчиллын түүх Чингис хаан
одоогийн Бээжинг эзэлж байсан 1215 оны 6-р
сард Английн хаан татвар татах эрхээ 25 том
феодал оролцсон зөвлөлөөр зөвшөөрүүлж,
хуульгүйгээр хүн баривчлахгүй байх үүрэг
хүлээсэн Магна Карт гэрээнээс эхэлсэн гэдэг.
төлөгчид түүний дарамт, зарцуулалтыг хянаж
байх эрхтэй гэсэн гол санаанд үндэслэсэн. Хүн
төрөлхтний түүхэнд эрх чөлөөг хамгийн сайн
хангасан засаглал гэж Гегель үнэлж байсан ч
өмнөх бүх ардчиллын адил сонгуулийн эрхийг
зөвхөн зохих түвшний хөрөнгөтэй, хүн амын
дөрөв хүрэхгүй хувьд олгож байв. Бусад оронд
хамгийн их нөлөөлсөн ардчиллын дараагийн
үе шат нь Английн системд шүүмжлэлтэй
хандаж, Грек Ромын сонгодог уламжлал, сэргэн
мандалтын шинэ үзэл санааг сайн судалсан,
тэр үедээ хамгийн өндөр боловсролтой хүмүүс
массын нөлөөгүй боловсруулж баталсан
Америкийн үндсэн хуулийн систем юм. Үүнд
засгийн эрх ард түмний зөвшөөрлөөс үүсэлтэй
ба хүн бүр эрх чөлөөтэй амьдарч феодал
ноёдтой адилхан өмч эзэмших, түүнийгээ
чөлөөтэй ашиглах “natural” буюу төрөлхийн
эрхтэй тухай Ж.Локе, Ж.Ж.Руссо, Т.Хобс зэрэг
Гэгээрлийн их сэтгэгчдийн шинэ философи,
Америкийн хувьсгалтай нэг онд гарсан
А.Смитийн зах зээлийн эдийн засгийн онол,
шашны бурангуйг ялж гарч ирсэн шинжлэх
ухаанч үзэл их нөлөөлсөн байна.
3. Америкийн хувьсгалын шууд нөлөөн дор бараг
залгаад болсон Францын хувьсгалд популист
Якобинчууд давамгайлснаар засгийн эрхийн
төлөөх эмх замбараагүй цуст тэмцэл өрнөж,
эцсийн дүнд 17 мянган хүн улс төрийн хэргээр
цаазлуулж, шүүхээр шийтгүүлээгүй 10 мянган
хүн шоронд үхсэн нь ардчиллын нэр хүндийг
нэг хэсэгтээ унтрааж, Наполеоныг ялсны
дараа ардчиллын эсрэг Орос, Австри-Унгар,
Прусийн эзэн хаант улсуудын Ариун Холбоо
байгуулагдаж, Австри-Унгар болон Орост
АНУ-ын түүхийг сургуульд заахыг хориглож
байсан байдаг. Гэвч Наполеоны эзлэлтийн
үед нэвтэрсэн хөрөнгөтний хувьсгалын үзэл
санаа, түүний дотор Ромын хуульд үндэслэн
боловсруулсан Иргэний кодекс Европын нийт
оронд (сүүлдээ Орос, Хятад, Япон, Солонгос,
Латин Америк) өргөн тархсан нь орчин
БА
МОНГОЛ
Ардчилал ба Үндсэн хууль
Х
ууль
бол
ардчиллыг
гажуудлаас
хамгаалах баталгаа юм. Ардчилал санал
зөрөлдөөнөө гудамжинд биш танхимд
шийдвэрлэх ёстой болгодог бол, хууль олонхоор
түрэмгийлэн цөөнхийн буюу хувь хүний
ашгийг хохироохгүй болгодог. “Rule of Law” бу
хуулийн засаглал сул байвал популистууд я
сүйрүүлдгийн жишээ нь фашизм.
Италид 1922 онд хөдөлмөрчид, халагдсан
байлдагчид дайны дараах хүнд байдлаас
гаргаж чадахгүй Ерөнхий сайдаа огцруулахыг
шаардан сонгуульд ялж, тэдний удирдагч
Мусолини хамгийн залуу Ерөнхий сайд болсон
байдаг. Үндсэрхэг үзлийнхээ улмаас Италийн
социал ст
намын
удирдлагаас
хөөгдсөн,
Щвейцарт Ленинтэй уулзаж байсан гэдэг энэ
сэтгүүлч цэргийн хуучин формтой 30 мянган
ажилгүй дайчдын жагсаал зохион байгуулж,
бизнесменүүд, цэргийнхэн, ажилчид, оюу
залуучуудын шаардаж байсан бүхнийг амл
гол нь тэдний үндэсний үзэл дээр тоглосон гэ
Ромын цэргийн сү д болох олсоор багла
фаши сү ээр амаа фашист гэж, өвгөди
улсыг сэргээнэ гэж ард түмнээ хөөргөн, шуда
ёс тогтоох нэрийдэлтэй большевикууд
хуулбарласан дарангуйллыг нь ашгүй Ита
галт эрэг цагтаа хөдөлдөг болж байна
эхэндээ магтаж байсан гэдэг.
Дайн өдөөснийхөөшийтгэлд бүх колони, зарим
нутгаа алдаж их торгууль хүлээсэн Германд
“Үндэсний социалист герман ажилчдын нам”
нэртэй гарч ирсэн “National Socialist” буюу нацист
нам 1933 онд мөн бүх з влонг арилгах са хан
амлалтаар Засгийн эрхэнд гарч, зураач болох
гээд бүтээгүй, боловсрол ядмаг Гитлер эхлээд
Канцлер, жилийн дараа Ерөнхийлөгч нэгтгэсэн
“Fuhrer” буюу их удирдагч болжээ. Тэрээр
парламентын ордонг ш т аж ял тохох замаар
улс төрийн гол өрсөлдөгч коммунистууд болон
өөрийг ньдэмжихгүйнамынхаанөхдийг намнаж,
бусад намыг хориглон, хэвлэл мэдээллийг
пропоганд болгов. Шүүмжлэх магадлалтай
сэхээтнүүдийг мөшгиж эхэлснээр Германы соёл
шинжлэх ухааны сор гадаадад их гарсны нэг
Эйнштэйн, атомын бөмбөгийн м длэг өгч АНУ-д
герман гаралтан англи удамтайчуудаас ч о
болов. Германы дордолтод гадныхан яланг
Еврейчүүд буруутай, бид дээд заяатай “ари
үндэстэн ялна гэж ард түмнээ хөөргөн, Ро
дуурайсан дэлхийн нийслэл Герман а төс
“урлаач” өөрөө зохиосон байдаг. Еврейн о
гэж коммунизмыг үзэн ядагч түүнийг Зөвлөлти
эсрэг түшиг гэж байтал 1939 оны 8-р сарын
нд Польш Балтид нууц т хироотой Молот
Рыбентроп гэрээ байгуулагдаж, 9-р сар
1-нд Гитлер Польшид довтолсон бол, 17-нд
буюу Халх голын байлдаан дууссаны марга
Зөвлөлтийн цэрэг зүүн талыг нь эзэлсэн бай
Ялты гэрээгээр тэр бүх нутгийг ЗХУ-д үлд
оро д нь Одер-Нил мөрө үртэлх Германы з
хэсгийг Польшид өгсөн байдаг.
ИТАЛИД
ГЕРМАНД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч
УЛАМЖЛАЛТ ХӨДӨӨ АЖ АХУЙ
Ц.Батболд
Х
өдөө аж ахуй үүсч хүмүүс өдөр тутмын хэрэгцээнээсээ давсан хүнс үйлдвэрлэх болсноор суурьшиж,
зарим нь гар урлал, худалдаа, шүтлэг, боловсрол, удирдлага зэрэг ажил эрхэлж илүүдэл хүнсээ өөр
бараагаар сол лцох бол ноор зах з элийн харилцаа хэдэн мянганы тэртээ эхэлжээ. Харин эдий
засгийн хөгжил буюу нэг хүнд ногд х дундаж бүтээгдэхүүн ба орлогын өсөлт бол хүн бүр хөрөнгө эзэмшиж,
хөдөлмөрөө зарах эрхтэй болсон капиталист харилцаа, тэндээс олох ашгийг улам нэмэгдүүлэхийн төлөөх аж
үйлдвэржилтийн (хувьсгал ч гэдэг) үетэй холбоотой сүүлийн 200 гаруйхан жилийн үзэгдэл юм.
500 жи ийн өмнө дундаж цалин хаан ч бараг адил, амь зогоох хэмжээнээс дөрөв орч м дахин их ба сан гэдэг
бол 1820 он гэхэд Голланд, Англи зэрэг түрүүлж хөгжсөн орнууда 50 нугала түвшинд хүрчээ. Үүнд байгалийн
баялага эд йн засгийн эргэлтэд оруулах явдал шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Анх модоо барж нэ нь
өндөрсөхийн дагуу Англид нүүрс, Голландад хүлэр, Америкт нефть олборлож эхэлсэн нь эдийн засгийн бүтцийг
өөрчилж, хөгжлийг эрс түргэсгэх гол эх үүсвэр болжээ. Жишээ нь 1800-аад оны эхэнд АНУ-ын хүн амын 90 гаруй
хувь нь хөдөө аж ахуйд ажиллаж байсан бол 1880 он гэхэд 50 хувь болж буурсан ч хөдөө аж ахуй, уул уурхайн
анхан шатны салбар ҮНБ-ий 23 хувь буюу аж үйлдвэрээс арай илүүг үйлдвэрлэх болжээ. Хөгжлийн явцад орон
бүр энэ шатыг дамжсан бөгөөд уламжлалт хөдөө аж ахуйгаасаа ингэж шилжиж дэвшиж чадаагүй нь өнөөгийн
буурай хөгжилтэй орнууд болсон байна. (Саяхан хүртэл хамгийн хоцрогдсон бөгл ү газар бол Гадаад Монгол
гэсэн ойлголт гадаадад түгээмэл байсныг бид тэр болгон мэддэггүй)
Уламжлалт буюу үе дамжсан нэг
л аргаар айл бүр амиа аргацаасан
хөдөө аж ахуй нь бүтээмж багатайн
зэрэгцээ, цаашид хөгжих зах
зээлийн солилцоо, ашгийн түлхүүр
сул учир эди н засаг, нийгмийн
хөгжлийг зогс ги болгох өлөөтэй
байд г. Энэ тух й Кариб гаралтай
Манчестерт багшбайсан Нобелийн
шагналт хөгжлийн эдийн засагч
А.Луисийн “dual” буюу “хоёрдмол”
эдийн засаг онол байдаг. Ийм
аж ахуй нь эдийн засаг төдийгүй
ахуйн зонхилох хэлбэр болж
хүн бүрийг ажилтай амьдралтай
байлгах мэт боловч, эдийн засгийн
үр ашгийн үүднээс бол асар их
илүүдэл ажилчинтай, тэр утгаараа
хөдөлмөрийн ахиу бүтээгдэхүүн
нь маш бага, үндсэндээ тэгтэй
тэнцэж ба даг. Энэ нь бусад
салбар хөгжихөд хямд ажлын
хүчэ р хангах, цали гийн ерөнхий
түвшинг
м ай гаснаараа олон
улсын зах зээлд өрсөлдөх бол ж
дээрдүүлэх ач холбогдолтойболовч
өөрөө зах зээлийн үр ашгийн
тооцоонд орж, бусад салбарыг
түүхий эдээр хангадаг эрчимжсэн
аж ахуй болохын тулд чанарын
гүнзгий
өөрчлөлт
шаарддаг.
Жишээ нь өнөөдөр АНУ-ын хөдөө
аж ахуйн эцсийн бүтээгдэхүүний
доллар тутмын зөвхөн 19 цент
нь фермерт ногдож, 38 цент нь
боловсруулалт, худалдаа, 12 цент
ь баглаа боолт, тээвэр, 8 цент
нь агуулах, техникийн түрээс
гэх мэт бусад алб рын н мүү
өрт гт тардаг байна. Хят д гэхэд
саяхнаас л хөдөө ж ахуй лүүдэл
ажлын хүч бусад салбарт шилжин
шавхагдсанаар цалингийн дундаж
өсөж, хямд цалинд түшиглэсэн
салбаруудад өрсөлдөх чадвараа
Зүүн өмнөд Азийн орнуудал алдаж,
илүү өндөр ур чадв р шаардсан
салбарт шилжихийг з рьж байна.
ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖИЛ