6 / 8
6
ХУУЛИЙН ЗАСАГЛАЛ
6
АРДЧИЛАЛ, ПОПУЛИЗМ
Ц.БАТБОЛД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD) бөгөөд
АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж байна.
НИЙТЛЭЛ
А
рдчилал хамгийн муу засаглал, гэхдээ бусад
нь бүр дор гэж Черчиль 1947 онд хэлсэн нь
хүмүүс хүсэлд нь таарсан бүхнийг амласан
“демагог” буюу ардын баатруудыг төрийн эрхэнд
сонгож, тэрньсонгуульднөлөөтэйолонхидтаалагдаж
л байвал улс оронд хортой, буруу ч хамаагүй бодлого
явуулах буюу популизм хийх эрмэлзэлтэй байдгийг
анхааруулсных бөгөөд, түүний хамгийн тод жишээ
нь Гитлер байв.
1. Анх 2500 жилийн тэртээх Грекийн хот улсуудын
практикт хэвшсэн демо-ард түмний, крация-
засаглал буюу ардчиллыг тэр үеийн хамгийн
том сэтгэгч Плато (Республика бүтээлдээ)
удирдагч,
цэргийнхэн,
хөдөлмөрчдийн
үүрэг шал өөр учир өндөр боловсролтой
хааныг гүйцэхгүй гэж шүүмжилж байсан бол,
түүний шавь Македонын Александрын багш
Аристотель (Улс төр бүтээлдээ) нийгмийг
хамгийн мэдлэг чадвартай элит цөөнх удирдах
нь зөв гээд засаглалын хамгийн муу гурван
хэлбэр нь нэг хүний дарангуйлал, олигархи ба
нийтийн ардчилал гэж сургаж байв. Дараагийн
үе шат болох Ромын бүгд найрамдах засаглал
ч массын дэмжлэг олох зорилгоор буурай
хөршүүдээ түрэмгийлэн эзлэж, байсхийгээд
л үнэгүй талх тарааж, гладиаторын наадам
зохиодог байсан нь популизм гэсэн утгатай
“bread and circus” гэдэг хэллэг өнөөгийн англи
хэлэнд үлдээжээ. Ром мөхсөний дараах шашин
ноёрхсон дундад зууны хоцрогдол бутрал
сонгодог ардчиллын уламжлалыг үгүй хийж,
оронд нь орой дээрээ хаантай олон давхраа
ноёдын ивээлд хамжлагатын хязгаарлагдмал
эрхтэй хүчин зүтгэж амьдардаг феодалын
засаглал тогтжээ.
2. Орчин үеийн ардчиллын түүх Чингис хаан
одоогийн Бээжинг эзэлж байсан 1215 оны 6-р
сард Английн хаан татвар татах эрхээ 25 том
феодал оролцсон зөвлөлөөр зөвшөөрүүлж,
хуульгүйгээр хүн баривчлахгүй байх үүрэг
хүлээсэн Магна Карт гэрээнээс эхэлсэн гэдэг.
Английн парламентын систем нь татвар
төлөгчид түүний дарамт, зарцуулалтыг хянаж
байх эрхтэй гэсэн гол санаанд үндэслэсэн. Хүн
төрөлхтний түүхэнд эрх чөлөөг хамгийн сайн
хангасан засаглал гэж Гегель үнэлж байсан ч
өмнөх бүх ардчиллын адил сонгуулийн эрхийг
зөвхөн зохих түвшний хөрөнгөтэй, хүн амын
дөрөв хүрэхгүй хувьд олгож байв. Бусад оронд
хамгийн их нөлөөлсөн ардчиллын дараагийн
үе шат нь Английн системд шүүмжлэлтэй
хандаж, Грек Ромын сонгодог уламжлал, сэргэн
мандалтын шинэ үзэл санааг сайн судалсан,
тэр үедээ хамгийн өндөр боловсролтой хүмүүс
массын нөлөөгүй боловсруулж баталсан
Америкийн үндсэн хуулийн систем юм. Үүнд
засгийн эрх ард түмний зөвшөөрлөөс үүсэлтэй
ба хүн бүр эрх чөлөөтэй амьдарч феодал
ноёдтой адилхан өмч эзэмших, түүнийгээ
чөлөөтэй ашиглах “natural” буюу төрөлхийн
эрхтэй тухай Ж.Локе, Ж.Ж.Руссо, Т.Хобс зэрэг
Гэгээрлийн их сэтгэгчдийн шинэ философи,
Америкийн хувьсгалтай нэг онд гарсан
А.Смитийн зах зээлийн эдийн засгийн онол,
шашны бурангуйг ялж гарч ирсэн шинжлэх
ухаанч үзэл их нөлөөлсөн байна.
3. Америкийн хувьсгалын шууд нөлөөн дор бараг
залгаад болсон Францын хувьсгалд популист
Якобинчууд давамгайлснаар засгийн эрхийн
төлөөх эмх замбараагүй цуст тэмцэл өрнөж,
эцсийн дүнд 17 мянган хүн улс төрийн хэргээр
цаазлуулж, шүүхээр шийтгүүлээгүй 10 мянган
хүн шоронд үхсэн нь ардчиллын нэр хүндийг
нэг хэсэгтээ унтрааж, Наполеоныг ялсны
дараа ардчиллын эсрэг Орос, Австри-Унгар,
Прусийн эзэн хаант улсуудын Ариун Холбоо
байгуулагдаж, Австри-Унгар болон Орост
АНУ-ын түүхийг сургуульд заахыг хориглож
байсан байдаг. Гэвч Наполеоны эзлэлтийн
үед нэвтэрсэн хөрөнгөтний хувьсгалын үзэл
санаа, түүний дотор Ромын хуульд үндэслэн
боловсруулсан Иргэний кодекс Европын нийт
оронд (сүүлдээ Орос, Хятад, Япон, Солонгос,
Латин Америк) өргөн тархсан нь орчин
БА
МОНГОЛ
6
Ардчилал ба Үндсэн хууль
Х
ууль
бол
ардчиллыг
гажуудлаас
хамгаалах баталгаа юм. Ардчилал санал
зөрөлдөөнөө гудамжинд биш танхимд
шийдвэрлэх ёстой болгодог бол, хууль оло хоор
түрэмгийлэн цөөнхийн буюу хувь хүний эрх
ашгийг хохироохгүй болгодог. “Rule of Law” буюу
хуулийн засаглал сул байвал популистууд яаж
сүйрүүлдгийн жишээ нь фашизм.
Италид 1922 онд хөдөлмөрчид, халагдсан
байлдагчид дайны дараах хүнд байдлаас
гаргаж чадахгүй Ерөнхий сайдаа огцруулахыг
шаардан сонгуульд ялж, тэдний удирдагч
Мусолини хамгийн залуу Ерөнхий сайд болсон
байдаг. Үндс рхэг үзлийнхээ улмаас Италийн
социал ст
намын
удирдлагаас
хөөгдсөн,
Щвейцарт Ленинтэй уулзаж байсан гэдэг энэ
сэтгүүлч цэргийн хуучин формтой 30 мянган
ажилгүй дайчдын жагсаал зохион байгуулж,
бизнесменүүд, цэргийнхэн, ажилчид, оюутан
залуучуудын шаардаж байсан бүхнийг амлаж,
гол нь тэдний үндэсний үзэл дээр тоглосон гэдэг.
Ромын цэргийн сүлд болох олсоор багласан
фаши сү ээр амаа фашист гэж, өвгөдийн
улсыг сэргээнэ гэж ард түмнээ хөөргөн, шударга
ёс тогтоох нэрийдэлтэй большевикуудаас
хуулбарласан дарангуйллыг нь ашгүй Италид
галт тэрэг цагтаа хөдөлдөг болж байна гэж
эхэндээ магтаж байсан гэдэг.
Дайн өдөөснийхөөшийтгэлд үх колони, зарим
нутгаа алдаж их торгууль хүлээсэн Германд
“Үндэсний социалист герман ажилчдын нам”
нэртэй гарч ирсэн “National Socialist” буюу нацист
нам 1933 онд мөн бүх зовлонг арилгах сайхан
амлалтаар Засгийн эрхэнд гарч, зураач болох
гээд бүтээгүй, боловсрол ядмаг Гитлер эхлээд
Канцлер, жилийн дараа Ерөнхийлөгч нэгтгэсэн
“Fuhrer” буюу их удирдагч болжээ. Тэрээр
парламентын ор онг ш т аж ял тохох замаар
улс төрийн гол өрсөлдөгч коммунистууд болон
өөрийг ньдэмжихгүйнамынхаанөхдийг намнаж,
бусад намыг хориглон, хэвлэл мэдээллийг
пропоганд болгов. Шүүмжлэх магадлалтай
сэхээтнүүдийг мөшгиж эхэлснээр Германы соёл
шинжлэх ухааны сор гадаадад их гарсны нэг
Эйнштэйн, атомын бөмбөгийн м длэг өгч АНУ-д
герман гаралтан англи удамтайчуудаас ч олон
болов. Германы дордолтод гадныхан ялангуяа
Еврейчүүд буруутай, бид дээд заяатай “ариан”
үндэстэн ялна гэж ард түмнээ хөөргөн, Ромыг
дуурайсан дэлхийн нийслэл Герман а төслөө
“урлаач” өөрөө зохиосон байдаг. Еврейн онол
гэж коммунизмыг үзэн ядагч түүнийг Зөвлөлтийн
эсрэг түшиг гэж байтал 1939 оны 8-р сарын 23-
нд Польш Балтид нууц т хироотой Молотов-
Рыбентроп гэрээ байгуулагдаж, 9-р сарын
1-нд Гитлер Польшид довтолсон бол, 17-нд нь
буюу Халх голын байлдаан дууссаны маргааш
Зөвлөлтийн цэрэг зүүн талыг нь эзэлсэн байдаг.
Ялты гэрээгээр тэр бүх нутгийг ЗХУ-д үлдээж
оронд нь Одер-Нил мөрө хүртэлх Германы зүүн
хэсгийг Польшид өгсөн байдаг.
ИТАЛИД
ГЕРМАНД
ХУУЛИЙН ЗАСАГЛАЛ
Ц.БАТБОЛД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч
НИЙТЛЭЛ
Р
ио Тинто бол үндэстэн д мнасан “public”
буюу нийтийн к мпани. Өөрөөр хэлбэл
олон ая хувьцаа эзэмшигчийнхээ найдаж
өгсөн мөнгийг л алгүй, ль болох өндөр ашигтай
эргэлдүүлэх гол үүрэгтэй бизнес байгуулл г . Тийм
учраас гаргаса бүх зардлаа нөхөөд з гс хгүй,
“normal” буюу хэв йн ашиг өөрөөр хэлбэл бусад
оронд хэрэгжүүлж байгаа төслүүдээс олж чадах
түвшнээс дутахгүй ашиг гарах нөхцөлд л монголд
хө өнгө оруулна. Тийм ч учраас бусад оронд ашгийн
татва а с бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн бүх зардал,
түүний дотор зээлийн хүүгийн төлбөр, капиталын
элэгдлийн шимтгэлийг чөлөөлж, ашиггүй үеийн
алдагдлаа ашигтай дараа үедээ шилжүүлж татвар
хасуулахыг зөвшөөрдөг. Жишээ нь АНУ-д ийм “loss
carry over” хойшлуулах хугацаа 20 жил байдаг бол уул
уурхай ихтэй Австрали, Англи, Канад, Норвеги, Чили,
Ботсвана зэрэг оронд хугацаагүй байдаг. Норвегийн
нефтийн тусгай татвараас юy ч олоогүй үрэгдсэн
хайгуулын зардлыг ч х саж өгдөг байна. Эцсийн дүнд
дээр дурдсан х вийн ашгаас д всан, ордын ч ар,
зардлаас шалтгаалдаг хэт ашиг буюу “rent”- йг л
хуваалцах боломжтой. Түүнийг ихэсгэх зорилго хоёр
талд адилхан учир булаацал ах ас а илүү хамтарч
ажиллах нь үр дүнтэй. Төслийн бүх эрсдлийг үүрэх уул
уурхайн компанийн хувьд зөвхөн зах зээлийн үнэ өсч
“rent” нэмэгдсэн үед л ашг а дахин хуваалцах боломж
бүрдэнэ. Тэгвэл өнөөдөр зэсийн үнэ буурч эхэлсэн,
Хятад-Америкийн худалдааны дайн үргэлжилвэл бүр
унах магадлалтай болчихоод байна. Тийм учраас
нэг хоёр жилийн татварын маргаанаар ажил гацааж
алдагдал хүлээж байснаас нийт төс ийн ерөнхий
тооцоонд анхаарч, аль алиндаа ашигтай хамт ан
ажиллахад анхаарууштай.
Уул уурхайн салбар нь том хэ жээний хөрөнгө
оруулалт хийж, удаан хугацааны дараа зардл а
нөхдөг, эцсийн ашиг нь түүхий эдийн зах зээлийн
үнийн хэлбэлзэл, баялагтай орны бодлого, татварын
нөхцлөөс хамаардаг тул зөвхөн олон жилээр
тогтвортой байх баталгаатай тохиролцооны үнд эн
дээр
хөрөнгө босгох, оруулах бололцоотой
байдаг. Гэтэл нөгөө талаас “time inconsistency” буюу
цаг хугацааны туйлбаргүйдэл гэж, түнш нь нэгэнт
хөрөнгөө оруулсны д раа амлалтаасаа буцаж монжих
сонирхол эдийн засагт айдаг. “Pacta sunt serventa”
буюу байгуулсан гэрээгээ заавал биелүүл гэсэн
бизнесийн эрхийн хамгийн эртний зарчим бол түүний
сонгодог илрэл ба ийм соёлгүй түнш, төслийн зардал
өсгөснийхөө үр дагаврыг, (чиний үүсгэсэ эрсдлийн
төлб р г ж хэлэхгүй ч) хүүгийн “risk premium”
нэмэгдэх, дивиденд багасах зэрэг аль нэг х лбэрээр
үүрч таа даг.
Уг ньингэхмагадгүйнөхцөлд хөрөнгөоруулагч гэрээ
байгуулдаггүй. Анх Нобелийн шагналт Т.Саржент “Төв
банк инфляци н м байлгана гэж амлачиха д түүнд нь
итгэсэн бизнесүүд цалин, үнээ өсгөхгүй болсны дараа
мөнгөний нийлүүлэлтээ нэмэх гэдэг нь мөнгөний
бодлогын инфляци барих чадв рыг сүйтгэдгийг
тайлбарлан нэр эсэн энэ үзэгдлийн шийдвэр нь
“өө ө гараа уях” буюу туйл ртай байхаас өөр
аргагүй меха изм олоход оршдог”.
Ямар ч бизнес, арилжаанд оролцогч талуудын ашиг
хонжоо нь хэн хэнийгээ илүү монжиж чадахаар биш,
өөрсдийнх нь анхдагч өртөг үнэлгээ нь зах зээлийн
(буюу гэрээнд тохирсон) үнэлгээнээс хэр ялгаатай
байгаагаар тодорхойлогддог. Жишээ нь анх гадаад
худалдаа эхлэж байгаа хоёр орны олох ашиг нь
тухайн орон гадаад худалдаагүй байсан үеийн дотоо
үнэ олон улсын зах зээлийн үнээс хэр нам байснаас
хамааран өөр өөр байдаг. Тэгвэл шаардлагатай
технологи, хөрөнгөгүй буурай орны хувьд байгалийн
орд нь олж илрүүлж олзворлох асар их зардал
шаардсан буюу хасах үнэлгээтэй үхмэл хөрөнгө байдаг
ОЮУ ТОЛГОЙН ГЭРЭЭ МОНГОЛД АШИГТАЙ ЮУ?
Оюу толгойн гэрээг үнэлж дүгнэхэд анхаарвал зохих эдийн засгийн
онолын үндсэн зарчмыг тайлбарлахыг оролдов.