4 / 8
9-р зуунд Скандинавын Рурик удмын ноёдын
удирдлагаар үүсгэн байгуулсан Киевийн Русийг
Монголчууд мөхөөж, өөрийн гол холбоотон болгон
хүчирхэгжүүлсэн Москвагийн вангууд нь сүүлдээ
Алтан ордын үлдэгдэл болсон Крым, Казань,
Астрахань, Сибирийн ханлигуудыг эзэлснээр 16-р
зуунаас бусдыг нэгтгэн томрох үйл явц эхэлжээ. Гол нь
хойд мөсөн далай шиг хөлддөггүй гарцтай болохын
тулд Балти, Каспи, Хар тэнгисийн зүг тэмүүлж байсан
боловч тэр үедээ хүчтэй байсан Швед, Польш-Литов,
Туркын ширүүн эсэргүүцэлтэй тулж байсан тул бараг
эзэнгүй, хөгжил дорой зүүн ба өмнөд зүгт “гэрлийн
хурдаар” тэлэв. Гэвч Орос Японы дайнд ялагдсан нь
хаант засгийн нэр хүндийг унагааж, нийтийн үймээн
дэгдээсэн байна. Анх удаа хаанд зөвлөх эрхтэй Дум
байгуулж, тариачдад газар худалдан авах эрх олгох
зэрэг улс төрийн реформ эхлүүлсэн боловч төдийлөн
үр дүн өгсөнгүй, 1905 оны 1-р сард жагсагчдыг
буудсан “Цуст ням гараг”, 6-р сарын Потемкин хөлөг
онгоцныхны бослого хожимын хувьсгалын очийг
асаав. Ерөнхийлөгч Теодор Рузвельт зуучлан АНУ-д
хэлэлцээр хийснээр Орос дайны төлбөрөөс мултарсан
боловч Порт Артур, Өмнөд Сахалиныг алдаж,
Солонгосыг эзэгнэх Японы эрхийг хүлээн зөвшөөрчээ.
Үүний төлөө Рузвельт 1906 оны Нобелын шагнал
хүртсэн бол Японд дайны олзоо голсон эсэргүүцлийн
жагсаал гарч байсан гэдэг.
ХУУЛИЙН ЗАСАГЛАЛ
АРДЧИЛАЛ, ПОПУЛИЗМ
Ц.БАТБОЛД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD) бөгөөд
АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж байна.
НИЙТЛЭЛ
А
рдчилал хамгийн муу засаглал, гэхдээ бусад
нь бүр дор гэж Черчиль 1947 онд хэлсэн нь
хүмүүс хүсэлд нь таарсан бүхнийг амласан
“демагог” буюу ардын баатруудыг төрийн эрхэнд
сонгож, тэрньсонгуульднөлөөтэйолонхидтаалагдаж
л байвал улс оронд хортой, буруу ч хамаагүй бодлого
явуулах буюу популизм хийх эрмэлзэлтэй байдгийг
анхааруулсных бөгөөд, түүний хамгийн тод жишээ
нь Гитлер байв.
1. Анх 2500 жилийн тэртээх Грекийн хот улсуудын
практикт хэвшсэн демо-ард түмний, крация-
засаглал буюу ардчиллыг тэр үеийн хамгийн
том сэтгэгч Плато (Республика бүтээлдээ)
удирдагч,
цэргийнхэн,
хөдөлмөрчдийн
үүрэг шал өөр учир өндөр боловсролтой
хааныг гүйцэхгүй гэж шүүмжилж байсан бол,
түүний шавь Македонын Александрын багш
Аристотель (Улс төр бүтээлдээ) нийгмийг
хамгийн мэдлэг чадвартай элит цөөнх удирдах
нь зөв гээд засаглалын хамгийн муу гурван
хэлбэр нь нэг хүний дарангуйлал, олигархи ба
нийтийн ардчилал гэж сургаж байв. Дараагийн
үе шат болох Ром н бүгд найрамдах засаглал
ч массын дэмжлэг олох зорилгоор буурай
хөршүүдээ түрэмгийлэн эзлэж, байсхийгээд
л үнэгүй талх тарааж, гладиаторын наадам
зохиодог байсан нь популизм гэсэн утгатай
“bread and circus” гэдэг хэллэг өнөөгийн англи
хэлэнд үлдээжээ. Ром мөхсөний дараах шашин
ноёрхсо дундад зууны хоцрогдол бутрал
сонгодог ардчиллын уламжлалыг үгүй ийж,
оронд нь орой дээрээ хаантай олон д вхраа
ноёдын ивээлд хамжлагатын хязгаарлагдмал
эрхтэй хүчин зүтгэж амьдардаг феодалын
засаглал тогтжээ.
2. Орчин үеийн ардчиллын түүх Чингис хаан
одоогий Бээжинг эзэлж байсан 1215 оны 6-р
сард Английн хаан татвар татах эрхээ 25 том
феодал оролцсон зөвлөлөөр зөвшөөрүүлж,
хуульгүйгээр хүн баривчлахгүй байх үүрэг
хүлээсэн Магна Карт гэрээнээс эхэлсэн гэдэг.
төлөгчид түүний дарамт, зарцуулалтыг хянаж
байх эрхтэй гэсэн гол санаанд үндэслэсэн. Хүн
төрөлхтний түүхэнд эрх чөлөөг хамгийн сайн
хангасан засаглал гэж Гегель үнэлж байсан ч
өмнөх бүх ардчиллын адил сонгуулийн эрхийг
зөвхөн зохих түвшний хөрөнгөтэй, хүн амын
дөрөв хүрэхгүй хувьд олгож байв. Бусад оронд
хамгийн их нөлөөлсөн ардчиллын дараагийн
үе шат нь Английн системд шүүмжлэлтэй
хандаж, Грек Ромын сонгодог уламжлал, сэргэн
мандалтын шинэ үзэл санааг сайн судалсан,
тэр үедээ хамгийн өндөр боловсролтой хүмүүс
массын нөлөөгүй боловсруулж баталсан
Америкийн үндсэн хуулийн систем юм. Үүнд
засгийн эрх ард түмний зөвшөөрлөөс үүсэлтэй
ба хүн бүр эрх чөлөөтэй амьдарч феодал
ноёдтой адилхан өмч эзэмших, түүнийгээ
чөлөөтэй ашиглах “natural” буюу төрөлхийн
эрхтэй тухай Ж.Локе, Ж.Ж.Руссо, Т.Хобс зэрэг
Гэгээрлийн их сэтгэгчдийн шинэ философи,
Америкийн хувьсгалтай нэг онд гарсан
А.Смитийн зах зээлийн эдийн засгийн онол,
шашны бурангуйг ялж гарч ирсэн шинжлэх
ухаанч үзэл их нөлөөлсөн байна.
3. Америкийн хувьсгалын шууд нөлөөн дор бараг
залгаад болсон Францын хувьсгалд популист
Якобинчууд давамгайлснаар засгийн эрхийн
төлөөх эмх замбараагүй цуст тэмцэл өрнөж,
эцсийн дүнд 17 мянган хүн улс төрийн хэргээр
цаазлуулж, шүүхээр шийтгүүлээгүй 10 мянган
хүн шоронд үхсэн нь ардчиллын нэр хүндийг
нэг хэсэгтээ унтрааж, Наполеоныг ялсны
дараа ардчиллын эсрэ Орос, А стри-Унгар,
Прусийн эзэн хаант улсуудын Ариун Холбоо
байгуулагдаж, Австри-Унгар болон Орост
АНУ-ын түүхийг сургуульд заахыг хориглож
байсан байдаг. Гэвч Наполеоны эзлэлтийн
үед нэвтэрсэн хөрөнгөтний хувьсгалын үзэл
санаа, түүний дотор Ромын хуульд үндэслэн
боловсруулсан Иргэний кодекс Европын нийт
оронд (сүүлдээ Орос, Хятад, Япон, Солонгос,
Латин Америк) өргөн тархсан нь орчин
БА
МОНГОЛ
Ардчилал ба Үндсэн хууль
Х
ууль
бол
ардчиллыг
гажуудлаас
хамгаалах баталгаа юм. Ардчилал санал
зөрөлдөөнөө гудамжинд биш танхимд
шийдвэрлэх ёстой болгодог бол, хууль оло хоор
түрэмгийлэн цөөнхийн буюу хувь хүний
ашгийг хохироохгүй болгодог. “Rule of Law” бу
хуулийн засаглал сул байвал популистууд я
сүйрүүлдгийн жишээ нь фашизм.
Италид 1922 онд хөдөлмөрчид, халагдсан
байлдагчид дайны дараах хүнд байдлаас
гаргаж чадахгүй Ерөнхий сайдаа огцруулахыг
шаардан сонгуульд ялж, тэдний удирдагч
Мусолини хамгийн залуу Ерөнхий сайд болсон
байдаг. Үндс рхэг үзлийнхээ улмаас Италийн
социал ст
намын
удирдлагаас
хөөгдсөн,
Щвейцарт Ленинтэй уулзаж байсан гэдэг энэ
сэтгүүлч цэргийн хуучин формтой 30 мянган
ажилгүй дайчдын жагсаал зохион байгуулж,
бизнесменүүд, цэргийнхэн, ажилчид, оюу
залуучуудын шаардаж байсан бүхнийг амл
гол нь тэдний үндэсний үзэл дээр тоглосон гэ
Ромын цэргийн сү д болох олсоор багла
фаши сү ээр амаа фашист гэж, өвгөди
улсыг сэргээнэ гэж ард түмнээ хөөргөн, шуда
ёс тогтоох нэрийдэлтэй большевикууд
хуулбарласан дарангуйллыг нь ашгүй Ита
галт тэрэг цагтаа хөдөлдөг болж байна
эхэндээ магтаж байсан гэдэг.
Дайн өдөөснийхөөшийтгэлд үх колони, зарим
нутгаа алдаж их торгууль хүлээсэ Германд
“Үндэсний социалист герман ажилчдын нам”
нэртэй гарч ирсэн “National Socialist” буюу нацист
нам 1933 онд мөн бүх з влонг арилгах с хан
амлалтаар Засгийн эрхэнд гарч, зураач болох
гээд бүтээгүй, боловсрол ядмаг Гитлер эхлээд
Канцлер, жилийн дараа Ерөнхийлөгч нэгтгэсэн
“Fuhrer” буюу их удирдагч бол ээ. Тэрээр
парламентын ор онг ш тааж ял тохох замаар
улс төр йн гол өрсө дөгч коммунистууд болон
өөрийг ньдэмжихгүйнамынхаанөхдийг намнаж,
бусад намыг хориглон, хэвлэл мэдээллийг
пропоганд болгов. Шүүмжлэх магадлалтай
сэхээтнүүдийг мөшгиж эхэлснээр Германы соёл
шинжлэх ухааны сор гадаадад их гарсны нэг
Эйнштэйн, атомын бөмбөгийн м длэг өгч АНУ-д
герман гаралтан англи удамтайчуудаас ч о
болов. Германы дордолтод гадныхан яланг
Еврейчүүд буруутай, бид дээд заяатай “ари
үндэстэн ялна гэж ард түмнээ хөөргөн, Ро
дуурайсан дэлхийн нийслэл Герман а төс
“урлаач” өөрөө зохиосон байдаг. Еврейн о
гэж коммунизмыг үзэн ядагч түүнийг Зөвлөлти
эсрэг түшиг гэж байтал 1939 оны 8-р сарын
нд Польш Балтид нууц т хироотой Молот
Рыбентроп гэрээ байгуулагдаж, 9-р сар
1-нд Гитлер Польшид довтолсон бол, 17-нд
буюу Халх гол н байлдаан дууссаны марга
Зөвлөлтийн цэрэг зүүн талыг нь эзэлсэн бай
Ялты гэрээгээр тэр бүх нутгийг ЗХУ-д үлд
оро д нь Одер-Нил мөрө үртэлх Германы з
хэсгийг Польшид өгсөн байдаг.
ИТАЛИД
ГЕРМАНД
4
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч
ОРОСЫН ТУХАЙД
Ц.Батболд
ТО ТҮҮХИЙН
Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын 75 жилийн
ойд зориулан НҮБ-ын ажилтан Ц.Батболд бичив.
СУРГАМЖ
Ө
нөөгийн бидний үе үүрдийн мэт дассан
олон улсын харилцааны эрх тэгш ёс зүй,
НҮБ-ын системд тулгуурласан энх тайванч
хамтын ажиллагааны тогтолцоо өнөөдөр популист
үндсэрхэг үзлийн га д да н өртөж байна. Дэлхий
хам рсан хоёр их дайн, Америкийн хамгийн сайн
хоёр Ерөнхийлөгчийн амь насны үнээр бий болсон
хүн төрөлхтний энэ дээд ололт эвдэрч ухрах ямар
аюултайг мэргэжилтэн су лаачид анхааруулах боллоо.
Энэ нь ялангуяа Монгол шиг жижиг буурай орнуудад
хамгийн халтай тул, зөвлөлтийн нөлөөнд байсан бид
харьцангуй муу мэдэх түүхийн сургамжийг тоймлон
илэрхийлэхийг оролдов.
Үндсэндээ 20-р зуун гартал хүчтэй нь эрхтэй (might
is right) зарчим олон улсын хари цаанд ноёрхож,
эдийн засаг, зэвсэглэл нь түрүүлж хөгжсөн Европын
цөөн том орон дэлхийг хуваан эзэгнээд байв. Эхлэж
баяжсан Испани, Португалийн колониуд тусгаар
тогтносон боловч, шинээр аж үйлдвэржсэн Голланд,
А гли, Францын их гүрнүүд Ази, Африкийн бараг
бүх орныг колон о бо гож, Авст и-Унгарын болон
Оттоман Туркын эзэнт гүрнүүд Өмнөд Европ, Ойрхи
Дорнодыг эзэлсэн байв. Хри тийн ртодокс шашин,
Славян үндэс нэгт й Оросын дэмжлэгтэйгээр Балк ны
хойгт үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн өрнөснөөр
Оттоманы эзэнт улс задрах цагаа хүлээсэн “Европын
өвчтөн” болсон нь их гүрнүүдийн өрсөлдөөнийг
хурцалж, хожуу аж үйлдвэржсэн учир колонигүй
хоцорсон Герман Япон хоё бас эзэнт гүрэн болохыг
мөрөөдөх төдийгүй шаардаж байв.