4 / 8
4
s
Рио Тинто бол үндэстэн дамнасан “public” буюу
нийтийн компани. Өөрөөр хэлбэл олон сая
хувьцаа эзэмшигчийнхээ найдаж өгсөн мөнгийг
алдалгүй, аль болох өндөр ашигтай эргэлдүүлэх
гол үүрэгтэй бизнес байгууллага. Тийм учраас
гаргасан бүх зардлаа нөхөөд зогсохгүй, “normal”
буюу хэвийн ашиг өөрөөр хэлбэл бусад оронд
хэрэгжүүлж байгаа төслүүдээс олж чадах түвшнээс
дутахгүй ашиг гарах нөхцөлд л монголд хөрөнгө
оруулна. Тийм ч учраас бусад оронд ашгийн
татвараас бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн бүх зардал,
түүний дотор зээлийн хүүгийн төлбөр, капиталын
элэгдлийн шимтгэлийг чөлөөлж, ашиггүй үеийн
алдагдлаа ашигтай дараа үедээ шилжүүлж татвар
хасуулахыг зөвшөөрдөг. Жишээ нь АНУ-д ийм “loss
carry over” хойшлуулах хугацаа 20 жил байдаг бол
уул уурхай ихтэй Австрали, Англи, Канад, Норвеги,
Чили, Ботсвана зэрэг оронд хугацаагүй байдаг.
Норвегийн нефтийн тусгай татвараас юy ч олоогүй
үрэгдсэн хайгуулын зардлыг ч хасаж өгдөг байна.
Эцсийн дүнд дээр дурдсан хэвийн ашгаас давсан,
ордын чанар, зардлаас шалтгаалдаг хэт ашиг буюу
“rent”-ийг л хуваалцах боломжтой. Түүнийг ихэсгэх
зорилго хоёр талд адилхан учир булаацалдахаасаа
илүү хамтарч ажиллах нь үр дүнтэй. Төслийн бүх
эрсдлийг үүрэх уул уурхайн компанийн хувьд
зөвхөн зах зээлийн үнэ өсч “rent” нэмэгдсэн
үед л ашгаа дахин хуваалцах боломж бүрдэнэ.
Тэгвэл өнөөдөр зэсийн үнэ буурч эхэлсэн, Хятад-
Америкийн худалдааны дайн үргэлжилвэл бүр унах
магадлалтай болчихоод байна. Тийм учраас нэг
хоёр жилийн татварын маргаанаар ажил гацааж
алдагдал хүлээж байснаас нийт төслийн ерөнхий
тооцоонд анхаарч, аль алиндаа ашигтай хамтран
ажиллахад анхаарууштай.
s
Уул уурхайн салбар нь том хэмжээний хөрөнгө
оруулалт хийж, удаан хугацааны дараа зардлаа
нөхдөг, эцсийн ашиг нь түүхий эдийн зах зээлийн
үнийн хэлбэлзэл, баялагтай орны бодлого,
татварын нөхцлөөс хамаардаг тул зөвхөн олон
жилээр тогтвортой байх баталгаатай тохиролцооны
үндсэн дээр л хөрөнгө босгох, оруулах бололцоотой
байдаг. Гэтэл нөгөө талаас “time inconsistency” буюу
цаг хугацааны туйлбаргүйдэл гэж, түнш нь нэгэнт
хөрөнгөө оруулсны дараа амлалтаасаа буцаж
монжих сонирхол эдийн засагт байдаг. “Pacta sunt
serventa” буюу байгуулсан гэрээгээ заавал биелүүл
гэсэн бизнесийн эрхийн хамгийн эртний зарчим
бол түүний сонгодог илрэл ба ийм соёлгүй түнш,
төслийн зардал өсгөснийхөө үр дагаврыг, (чиний
үүсгэсэн эрсдлийн төлбөр гэж хэлэхгүй ч) хүүгийн
“risk premium” нэмэгдэх, дивиденд багасах зэрэг аль
нэг хэлбэрээр үүрч таардаг. Уг нь ингэх магадгүй
нөхцөлд хөрөнгө оруулагч гэрээ байгуулдаггүй. Анх
Нобелийн шагналт Т.Саржент “Төв банк инфляци
нам байлгана гэж амлачихаад түүнд нь итгэсэн
бизнесүүд цалин, үнээ өсгөхгүй болсны дараа
мөнгөний нийлүүлэлтээ нэмэх гэдэг нь мөнгөний
бодлогын инфляци барих чадварыг сүйтгэдгийг
тайлбарлан нэрлэсэн энэ үзэгдлийн шийдвэр нь
“өөрөө гараа уях” буюу туйлбартай байхаас өөр
аргагүй механизм олоход оршдог”.
s
Ямар ч бизнес, арилжаанд оролцогч талуудын ашиг
хонжоо нь хэн хэнийгээ илүү монжиж чадахаар
биш, өөрсдийнх нь анхдагч өртөг үнэлгээ нь зах
зээлийн (буюу гэрээнд тохирсон) үнэлгээнээс хэр
ялгаатай байгаагаар тодорхойлогддог. Жишээ нь
анх гадаад худалдаа эхлэж байгаа хоёр орны олох
ашиг нь тухайн орон гадаад худалдаагүй байсан
үеийн дотоод үнэ олон улсын зах зээлийн үнээс
хэр нам байснаас хамааран өөр өөр байдаг. Тэгвэл
шаардлагатай технологи, хөрөнгөгүй буурай орны
хувьд байгалийн орд нь олж илрүүлж олзворлох
асар их зардал шаардсан буюу хасах үнэлгээтэй
үхмэл хөрөнгө байдаг ба нарийн мэргэжлийн
технологи, санхүү босгож төсөл хэрэгжүүлэх чадвар
нь олон улсын цөөн том компанид төвлөрсөн
байдаг. Ийм компани тухайн ордыг эдийн засгийн
хувьд ашигтайгаар олзворлох бололцоо бүрдсэн
нөхцөлд баялаг эргэлтэнд орж, тухайн орон
“алтан дээр сандайлсан гуйлгачин” байхаа больж,
хөгжлийн шат ахих бололцоо бүрддэг. Уул уурхайн
гадаад хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх
гол чиглэл нь эдийн засгийн бусад салбартай
холбох, орж ирж байгаа дэлхийн түвшний
технологи, бизнесийн арга барил, ур чадварыг
нутагшуулах, хүмүүсээ сургаж бэлтгэх зэрэг байдаг.
Жишээ нь бүтээгдэхүүн гарахтай уралдаж төмөр
замаа тавих, цахилгаан станцаа барих, орж ирж
байгаа их орлогод дулдуйдаж санхүүгийн зах зээл,
ОЮУ ТОЛГОЙН ГЭРЭЭ МОНГОЛД АШИГТАЙ ЮУ?
Ц.Батболд
ХУУЛИЙН ЗАСАГЛАЛ
Оюу толгойн гэрээг үнэлж дүгнэхэд анхаарвал зохих эдийн засгийн
онолын үндсэн зарчмыг тайлбарлахыг оролдов.
АРДЧИЛАЛ, ПОПУЛИЗМ
Ц.БАТБОЛД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD) бөгөөд
АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж байна.
НИЙТЛЭЛ
А
рдчилал хамгийн муу засаглал, гэхдээ бусад
нь бүр дор гэж Черчиль 1947 онд хэлсэн нь
хүмүүс хүсэлд нь таарсан бүхнийг амласан
“демагог” буюу ардын баатр уды төрийн эрхэнд
сонгож, тэрньсонгуу ьднөлө тэй лонхидтаалагдаж
л байвал улс оронд хортой, буруу ч хамаагүй б длого
явуулах буюу популизм хийх эрмэлзэлтэй байдгийг
анхааруулсных бөгөөд, түүний хамгийн тод жишээ
нь Гитлер байв.
1. Анх 2500 жилийн тэртээх Грекийн хот улсуудын
практикт хэвшсэн демо-ард түмний, крация-
засаглал буюу ардчиллыг тэр үеийн хамгийн
том сэтгэгч Плато (Республика бүтээлдээ)
удирдагч,
цэргийнхэ ,
хөдөлмөрчдийн
үүрэг ш л өө учир өндөр боловсролтой
хааныг гүйцэхгүй гэж шүүмжилж байсан бол,
түүний шавь Македонын Александрын багш
Аристотель (Улс төр бүтээлдээ) нийгмийг
хамгийн мэдлэг чадвартай элит цөөнх удирдах
нь зөв гээд засаг алын хамгийн муу гурван
хэлбэр нь нэг хүний дарангуйлал, олигархи ба
нийтийн ардчилал гэж сургаж байв. Дараагийн
үе шат болох Ромын бүгд найрамдах засаглал
ч массын дэмжлэг олох зорилгоор буурай
хөршүүдээ түрэмгийлэн эзлэж, байсхийгээд
л үнэгү талх тарааж, гладиаторын наадам
зох одог байс н ь популизм гэсэн утг тай
“bread and circus” гэдэг хэллэг өнөөгийн англи
хэлэнд үлдээжээ. Ром мөхсөний дараах шашин
ноёрхсон дундад зууны хоцрогдол бутрал
сонгодог ардчиллын уламжлалыг үгүй хийж,
оронд нь орой дээрээ х тай олон давхр а
ноёдын ивээлд хамжлагатын хязг арлагдмал
эрхтэй хүчин зүтгэж амьдардаг феодалын
засаглал тогтжээ.
2. Орчин үеийн ардчиллын түүх Чингис хаан
одоогийн Бээжинг эзэлж байсан 1215 оны 6-р
сард Английн хаан татвар татах эрхээ 25 том
феодал оролцсон зөвлөлөөр зөвшөөрүүлж,
хуульгүйгээр хүн баривчлахгүй байх үүрэг
хүлээсэн Магна Карт гэрээнээс эхэлсэн гэдэг.
төлөгчид түүний дарамт, зарцуулалтыг хянаж
байх эрхтэй гэсэн гол санаанд үндэслэсэн. Хүн
төрөлхтний түүхэнд эрх чөлөөг хамгийн сайн
ха г сан засаглал гэж Гегель үнэлж байсан ч
өмнөх бүх ардчиллын адил сонгуулийн эрхийг
зөвхөн зохих түвшний хөрөнгөтэй, хүн амын
дөрөв хүрэхгүй хувьд олгож байв. Бусад оронд
хамгийн их нөлөөлсөн ардчиллын дараагийн
үе шат нь Английн системд шүүмжлэлтэй
хан аж, Грек Ромын сонгодог уламжлал, сэргэн
мандалтын шин үз л санаа сайн судалсан,
тэр үедээ хамгийн өндөр боловсрол ой хүмүүс
массын нөлөөгүй боловсруулж баталсан
Америкийн үндсэн хуулийн систем юм. Үүнд
засгийн эрх ард түмний зөвшөөрлөөс үүсэлтэй
ба хү бү эрх чөлөөтэй амьдарч феодал
ноёдтой адилхан өмч эзэмших, түүнийгээ
чөлөөтэй ашиглах “natural” буюу төрөлхийн
эрхтэй тухай Ж.Локе, Ж.Ж.Руссо, Т.Хобс зэрэг
Гэгээрлийн их сэтгэгчдийн шинэ философи,
Америки хувьсгалтай нэг онд гарсан
А.Смитийн зах зээлийн эдийн засгийн онол,
шашны бурангуйг ялж гарч ирсэн шинжлэх
ухаанч үзэл их нөлөөлсөн байна.
3. Америкийн хувьсг лын ш уд нөлөө дор бараг
залгаад болсон Францын хувьсгалд популист
Якобинчууд давамгайлснаар засгийн эрхийн
төлөөх эмх замбараагүй цуст тэмцэл өрнөж,
эцсийн дүнд 17 мянган хүн улс төрийн хэргээр
цаазлуулж, шүүхээр шийтгүүлээгүй 10 мянган
хүн шоронд үхсэн нь ардчиллын нэр хүндийг
нэг хэсэгтээ унтрааж, Наполеоныг ялсны
араа ардчиллын эсрэг Орос, Австри-Унгар,
Прусийн эзэн хаант улсуудын Ариун Холбоо
байгуулагдаж, Австри-Унгар болон Орост
АНУ-ын түүхийг сургуульд заахыг хориглож
байсан бай аг. Гэвч Наполеоны эзлэлтийн
үед нэвтэрсэн хөрөнгөтний хувьсгалын үзэл
санаа, түүний дотор Ромын хуульд үнд слэн
боловсруулсан Иргэний кодекс Европын нийт
оронд (сүүлдээ Орос, Хятад, Япон, Солонгос,
Латин Америк) өргөн тархсан нь орчин
БА
МОНГОЛ
Ардчилал ба Үндсэн хууль
Х
ууль
бол
ардчиллыг
гажуудлаас
хамгаалах баталгаа юм. Ардчилал санал
зөрөлдөө өө гу а жинд биш танхимд
шийдвэрлэх ёстой болгодог бол, хууль олонхоор
түрэмгийлэн цөөнхийн буюу хувь хүний
ашгийг хохироохгүй болгодог. “Rule of Law” бу
хуулийн засаглал сул б вал популистууд я
сүйрүүлдгийн жишээ нь фашизм.
Италид 1922 онд хөдөлмөрчид, халагдсан
байлдагчид дайны дараах хү д байдлаас
гаргаж чадахгүй Ерөнхий сайдаа огцруулахыг
шаардан сонгуу ьд ялж, тэдний удирдагч
Мусолини хамги н залуу Ерөнхий сайд болсон
байдаг. Үндсэрхэг үзлийнхээ улмаас Италийн
социал ст
намын
удирдлага с
хөөгдсөн,
Щвейцарт Ленинтэй уулзаж байсан гэдэг энэ
сэтгүүлч цэргийн хуучин формтой 30 мянган
ажилгүй дайчдын жагсаал зохион байгуулж,
бизнесменүүд, цэргийнхэн, ажилчид, оюу
залуучуудын шаардаж байсан бүхнийг амл
гол нь тэдний үндэсний үзэл дээр тоглосон гэ
Ромын цэргийн сүлд болох олсоор багла
фаши сүхээр амаа фашист гэж, өвгөди
улсыг сэргээнэ гэж ард түмнээ хөөргөн, шуда
ёс тогтоох нэрийдэлтэй большевикууд
хуулбарласан дарангуйллыг нь ашгүй Ита
галт эрэг цагтаа хөдөлдөг болж байна
эхэндээ магтаж байсан гэдэг.
Дайн өдөөснийхөөшийтгэлд бүх колони, зарим
нутгаа алдаж их торгууль хүлээсэн Германд
“Үндэсний социалист герман ажилчдын нам”
нэртэй гарч ирсэн “National Socialist” буюу нацист
нам 1933 онд мөн бүх з влонг ар гах с хан
амлалтаар Засгийн эрхэнд гарч, зураач болох
гээд бүтээгүй, боловсрол ядмаг Гитлер эхлээд
Канцлер, жилийн дараа Ерөнхийлөгч нэгтгэсэн
“Fuhrer” буюу их удирдагч болжээ. Тэрээр
парламентын ор онг ш т аж ял тохох замаар
улс төрийн гол өрсөлдөгч коммунистууд болон
өөр йг ньдэмжихгү н мынха нө дийг намнаж,
бусад намыг хориглон, хэвлэл мэдээллийг
пропоганд болгов. Шүүм лэх магадлалтай
сэ ээт үүдийг мөшгиж эхэлснээр Германы соёл
шинжлэх ухааны сор гадаадад их гарсны нэг
Эйнштэйн, атомын бөмбөгийн м длэг өгч АНУ-д
герман гаралтан англи удамтайчуудаас ч о
бо ов. Германы дордолтод гадныхан яланг
Еврейчүүд буруутай, бид дээд заяатай “ари
үндэстэ ялна гэж ард түмнээ хөөргөн, Ро
дуурайсан дэлхийн нийслэл Герман а төс
“урлаач” өөрөө зохиосон байдаг. Еврейн о
гэж коммунизмыг үзэн ядагч түүнийг Зөвлөлти
эсрэг түшиг гэж байтал 1939 оны 8-р сарын
нд Польш Балтид нууц т хироотой Молот
Рыбентроп гэрээ байгуулагдаж, 9-р сар
1-нд Гитлер Польшид довтолсон бол, 17-нд
буюу Халх голын б йлдаан дууссан марга
Зөвлөлтийн цэрэг зүүн талыг нь эзэлсэн бай
Ялты гэрээгээр тэр бүх нутгийг ЗХУ-д үлд
оронд нь О ер-Нил мөрө хүртэлх Германы з
хэсгийг Польшид өгсөн байдаг.
ИТАЛИД
ГЕРМАНД
Хөгжлийн эдийн засагч (PhD), олон улсын хуульч